با وجود موقعیت استراتژیک ایران در چهارراه آسیا و اروپا و اتصال ریلی فعال به شرق، پایداری کریدور ترانزیتی شرق-غرب در بخش غربی با چالشهای جدی مواجه است. کارشناسان حملونقل ریلی بر این باورند که "گره دریاچه وان" در ترکیه، مهمترین مانع بر سر راه اتصال پایدار و با ظرفیت بالا به بازارهای اروپایی است و توسعه مسیرهای جایگزین از عراق و قفقاز، راهبردی حیاتی برای تثبیت جایگاه ترانزیتی کشور به شمار میرود.
گره دریاچه وان؛ گلوگاه اصلی در اتصال ریلی ایران به اروپا
محمدجواد شاهجویی، کارشناس صنعت حملونقل ریلی، با اشاره به اینکه ایران علیرغم اتصال مستقیم ریلی به چین، در خروجی غربی عملاً با انسداد مواجه است، تأکید کرد که مسیر فعلی از طریق ترکیه، با مشکلات عدیدهای روبروست. این مسیر که تنها خروجی ریلی فعال ایران به سمت غرب محسوب میشود، در دریاچه وان دچار گسست میشود و واگنها ناچارند با شناورهای مخصوص، دریاچه را طی کنند. این فرآیند نه تنها زمانبر و غیربهینه است، بلکه ظرفیت ترانزیتی آن را به شدت محدود کرده است.
ظرفیت فعلی این محور جنوبی ترکیه، با توجه به قدمت و سرعت پایین، حدود ۷۰۰ هزار تن در سال برآورد میشود که به هیچ عنوان پاسخگوی پتانسیل و نیازهای ترانزیتی رو به رشد ایران در کریدور شرق-غرب نیست. درخواستهای مکرر ایران طی دو دهه اخیر برای احداث خط ریلی دورزننده دریاچه وان، به دلیل ملاحظات گردشگری ترکیه تاکنون به نتیجه نرسیده است. این موضوع وابستگی ایران به یک مسیر ناکارآمد را تشدید کرده و مانع از بهرهبرداری کامل از مزیتهای ژئوپلیتیک خود میشود.
کریدور شرق-غرب و ظرفیتهای بیبدیل ترانزیتی ایران
کریدور شرق-غرب، که به عنوان یکی از مهمترین شریانهای تجاری و اقتصادی جهان شناخته میشود و ایران به عنوان پل ارتباطی آن میان شرق آسیا و اروپا، از جایگاه حیاتی برخوردار است. این کریدور ظرفیت تبدیل ایران به یک هاب ترانزیتی کلیدی در منطقه اوراسیا را دارد که میتواند منافع اقتصادی قابل توجهی از جمله افزایش درآمدهای ترانزیتی و تقویت تجارت خارجی را برای کشور به ارمغان آورد. اتصال فعال ریلی ایران به چین از مسیر کشورهای آسیای مرکزی (قزاقستان، ترکمنستان) نشاندهنده پتانسیل بالای بخش شرقی این کریدور است، اما بدون یک خروجی غربی پایدار، زنجیره ترانزیت ناقص باقی میماند.
راهبردهای تنوعبخشی به مسیرهای ریلی؛ الزامی برای تثبیت جایگاه ایران
در چنین شرایطی، راهبرد اصلی برای ایران، رها شدن از وابستگی به یک مسیر واحد و فعالسازی شبکهای از مسیرهای ترانزیتی جایگزین است. این رویکرد نه تنها امنیت و پایداری ترانزیت را تضمین میکند، بلکه توان چانهزنی ایران را در تعاملات منطقهای و بینالمللی افزایش میدهد. توسعه و تکمیل خطوط ریلی زیر، از جمله اقدامات ضروری در این راستا محسوب میشوند:
تکمیل مسیر عراق: فعالسازی خط آهن عراق میتواند اتصال ریلی ایران به اروپا را از طریق سوریه و دسترسی به سواحل مدیترانه تسهیل کند. این مسیر مزیتهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی فراوانی برای ایران به همراه خواهد داشت.
توسعه مسیر شمالی ترکیه (مرند-چشمه ثریا): ترکیه خود نیز پیشنهاد تکمیل خط آهن مرند-چشمه ثریا را داده است که ایران را به شهر قارص و از آنجا به شبکه ریلی اروپا متصل میکند. این مسیر میتواند تا حدودی جایگزین گره دریاچه وان باشد.
فعالسازی محور جلفا و مسیرهای قفقاز: ارتباط با گرجستان از طریق محور جلفا و همچنین توسعه مسیرهای ریلی به ارمنستان و بندر پوتی در گرجستان، میتواند دسترسی ایران به دریای سیاه و کریدورهای شمالی اروپا را فراهم آورد.
کارشناسان معتقدند حکمرانی عقلانی در حوزه کریدوری ایجاب میکند که وابستگی به یک مسیر واحد، به عنوان یک خطای راهبردی تلقی شود. ایران باید با پیگیری همزمان این مسیرهای جایگزین و تکمیل زیرساختهای لازم، نه تنها "گره دریاچه وان" را بیاثر کند، بلکه جایگاه خود را به عنوان بازیگری محوری در کریدور شرق-غرب جهان تثبیت کرده و از تمامی ظرفیتهای ترانزیتی خود بهرهبرداری نماید. این تنوعبخشی، ضامن پایداری و تابآوری شبکه حملونقل ریلی کشور در برابر تحولات منطقهای و بینالمللی خواهد بود.